Sinds vorige week hangt in de Valkestraat, hoog boven aan de muur rond de zijtuin van Teylers Hofje, een fraaie, gerestaureerde gevelsteen: De Vergulde Korenmaet. Een heel bijzondere steen, want hij is vermoedelijk zo’n 370 jaar oud. En hij heeft een hele omzwerving gemaakt voor hij zijn huidige plek kreeg van de Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem.
Uit oude documenten blijkt dat in 1653 aan de zuidzijde van de Valkesteegh (tegenwoordig de Valkestraat) een huis stond met de naam De Vergulde Coorenmaat. In het huis woonde ene Theunis Jans, die van beroep korenmeter was. Niet helemaal toevallig want Theunis woonde heel strategisch tussen de Koudenhorn, de Bakenessergracht en het (Donkere) Spaarne, waar, dicht bij elkaar, in die tijd heel wat bierbrouwerijen stonden. Deze brouwerijen gebruikten niet alleen grote hoeveelheden water uit het Spaarne en de gracht. Maar ook grote hoeveelheden graan die vaak uit Scandinavië kwamen en per schip van de Oostzee, via de Noordzee, de Zuiderzee en het IJ over het Spaarne werden aangevoerd.
Al het graan (net als vele andere producten) werd eerst overgeslagen bij de Waag, op de hoek van de Damstraat en Het Spaarne. Want er moesten accijnzen worden betaald aan het gemeentebestuur van Haarlem. En dat diende eerlijk te geschieden. Daarvoor had de stad korenmeters in dienst, zoals Theunis Jans. Daar niet elk schip dezelfde mate van waterdichtheid bezat, kwam de ene lading droger aan dan de andere. Dat had invloed op het gewicht van de lading. Daarom werd het koren niet naar gewicht, maar naar inhoud aangeslagen.
Links op de gevelsteen staat de korenmeter afgebeeld. Met een houten schep hevelt hij graan over in een korenmaat. In de berg graan heeft hij zijn strijkstok gezet, de strekel. De korenmeter vulde het vat tot over de rand met koren. Daarna streek hij met de strijkstok over de rand van de maat. Zo kon de exacte hoeveelheid graan worden afgemeten. Nou ja, exact. Er is niet voor niets een gezegde dat er wel eens wat aan de strijkstok blijft hangen…
Op de hoek van de Valkesteegh en de Koudenhorn stond midden 17de eeuw brouwerij Het Gekroonde Hoefijzer, naast twee collegae/concurrenten: Het Paard en Het Scheepje. De brouwerijen kwamen in de 18de eeuw in de problemen. Vooral nadat werd ontdekt dat hop als conserveer- en smaakmiddel kon worden gebruikt bij de bereiding van bier. Daarmee kwam een einde aan de hegemonie van de bierproductie in Haarlem. Het Hoefijzer hield het nog lang uit. In 1785 werden de opstallen van de voormalige brouwerij verkocht aan de Teylers Stichting voor slechts 25 gulden, uit de erfenis van Pieter Teyler van der Hulst.
De grondlegger van het museum had in zijn testament bepaald dat er een nieuw hofje gebouwd moest worden aan het Spaarne. Daarvoor moest niet alleen de brouwerij wijken, maar ook vrijwel de hele zuidzijde van de woningen Valkestraat, ten behoeve van de tuin van het hofje. Slechts de drie huizen die het dichtst bij de Bakenesserkerk stonden, overleefden de kaalslag. Waaronder de woning (met gevelsteen) van Theunis Jans. Om een of andere reden verdween de gevelsteen ook naar het Teylers Museum, waar deze op de binnenplaats van het Fundatiehuis, de woning van Pieter Teyler werd ingemetseld. Rond 1920 is ook het pand van Theunis Jans aan de Valkestraat gesloopt.
Bij de restauratie van het Fundatiehuis aan de Damstraat 21 werd de inmiddels door de lucht aangevreten steen verwijderd. Ook al omdat de restaurateurs de woning weer wilden laten zien zoals het er ten tijde van het leven van Pieter Teyler moet hebben uitgezien. De steen werd in de kelder ‘gestald’ en daar aangetroffen door Martin Busker, van de Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem. Deze zeer gemotiveerde club liet de steen restaureren en werd door Myrthe Smith gepolychromeerd. Nu heeft hij een fraai en historisch verantwoord plekje gekregen in de Valkestraat.
Met dank aan Martin Busker en Peter van Graafeiland van de Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem.